چشم های پنهان کار؛ چرا افت تحصیلی فرزندتان می تواند به بینایی او ربط داشته باشد؟
بیایید با هم یک سناریوی آشنا را تصور کنیم: فرزند دلبند شما از مدرسه به خانه برمی گردد. شما با کلی امید و آرزو دفتر مشق یا کارنامه اش را باز می کنید، اما دوباره با نمرات پایین یا تیک های قرمز معلم مواجه می شوید. اولین فکرهایی که به ذهنمان می رسد معمولاً این ها هستند: “حتماً سر کلاس گوش نمیده”، “هوش و حواسش جای دیگه است”، “شاید هم تنبلی میکنه”. ما ساعت ها با او تمرین می کنیم، برایش کلاس تقویتی می گیریم و گاهی اوقات حتی او را دعوا می کنیم. اما آیا تا به حال به این فکر کرده اید که شاید مشکل از یک جای دیگر، از چیزی بسیار ساده تر اما پنهان تر باشد؟ چیزی مثل چشم هایش!
یادگیری در دنیای امروز، مخصوصاً در سیستم آموزشی ایران که بسیار به کتاب، جزوه و تخته سیاه وابسته است، یک فرآیند کاملاً بصری است. متخصصان معتقدند که حدود ۸۰ درصد از تمام اطلاعاتی که کودک در مدرسه یاد میگیرد، از طریق چشم هایش به مغز او منتقل می شود. از دیدن نوشته های روی تخته و خواندن کتاب فارسی گرفته تا حل کردن یک مسئله ریاضی در دفترش، همه و همه به یک سیستم بینایی سالم و قدرتمند نیاز دارند. حالا تصور کنید این ابزار اصلی یادگیری، یعنی چشم ها، درست کار نکنند. انگار که بخواهید با یک ماشین پنچر در یک مسابقه رالی شرکت کنید؛ هرچقدر هم که راننده (مغز کودک) ماهر باشد، باز هم به جایی نمی رسد. مشکل اینجاست که کودکان، مخصوصاً در سنین پایین تر، معمولاً از مشکلات بینایی خودشان شکایت نمی کنند. چرا؟ چون آن ها هیچ وقت دیدِ کاملاً سالم را تجربه نکرده اند و فکر می کنند دنیایی که می بینند (تار، کج و معوج یا دوتایی) کاملاً طبیعی است! این وظیفه ما والدین است که هوشیار باشیم و نشانه هایی را که چشم های فرزندمان به ما می دهند، جدی بگیریم.
چطور بفهمیم مشکل از چشم هاست نه از درس خواندن؟
همان طور که گفتیم، بچه ها معمولاً نمی گویند “مامان، من تخته رو تار می بینم”. در عوض، سیستم بینایی ضعیف، خودش را در قالب رفتارهای دیگر نشان می دهد که ما به اشتباه آن ها را به حساب شیطنت یا مشکلات یادگیری می گذاریم. این نشانه ها یک زنگ خطر جدی هستند که به شما می گویند وقتش رسیده نگاه دقیق تری به چشم های فرزندتان بیندازید.
-
سرش را کج می کند یا یک چشمش را می بندد
- توضیح مفصل: این یکی از کلاسیک ترین و مهم ترین نشانه هاست. وقتی کودک هنگام تماشای تلویزیون، نوشتن مشق یا نگاه کردن به تخته، سرش را به یک طرف خم می کند یا با دست یکی از چشم هایش را می گیرد، در واقع دارد به ما یک پیام مهم می دهد. این کار یک واکنش ناخودآگاه برای بهتر دیدن است. ممکن است یکی از چشم های او ضعیف تر از دیگری باشد (مشکلی به نام تنبلی چشم یا آمبلیوپی) و کودک با کج کردن سر، تلاش می کند از آن چشم قوی تر خود استفاده کند. یا شاید دچار آستیگماتیسم باشد و در یک زاویه خاص، تصاویر را واضح تر می بیند. گاهی هم ممکن است دچار دوبینی باشد و با بستن یک چشم، تصویر واحد و واضحی به دست می آورد. این رفتار را اصلاً نادیده نگیرید؛ این تلاش کودکانه فرزند شما برای جبران یک نقص جدی در سیستم بینایی اش است.
-
کتاب و دفتر را خیلی نزدیک صورتش می گیرد
- توضیح مفصل: آیا فرزند شما هنگام خواندن کتاب یا نوشتن مشق، صورتش را تقریباً به دفتر و کتاب می چسباند؟ این علامت معمولاً فریاد می زند: “من نزدیک بین هستم!”. در نزدیک بینی، اشیاء دور تار دیده می شوند، اما اشیاء نزدیک وضوح بیشتری دارند. کودک به صورت غریزی فاصله را کم می کند تا بتواند کلمات را واضح تر ببیند. این کار در کوتاه مدت به او کمک می کند، اما در درازمدت باعث خستگی شدید چشم، سردرد و حتی پیشرفت سریع تر نمره چشم می شود. اگر مدام به فرزندتان تذکر می دهید که “صاف بشین” یا “فاصله ات رو با دفترت حفظ کن” و او دوباره به همان حالت قبل برمی گردد، بدانید که این کار از روی لجبازی نیست؛ او واقعاً برای دیدن واضح، چاره دیگری ندارد.
-
از خواندن و نوشتن فراری است!
- توضیح مفصل: فرض کنید هر بار که می خواهید کتاب بخوانید، حروف جلوی چشمتان برقصند، تار شوند یا حتی دوتایی به نظر برسند. بعد از چند دقیقه دچار سردرد و چشم درد شدیدی می شوید. آیا باز هم علاقه ای به خواندن خواهید داشت؟ قطعاً نه! کودکی که مشکل بینایی دارد، دقیقاً همین تجربه را دارد. خواندن و نوشتن برای او یک کار طاقت فرسا و عذاب آور است. مغز و چشم های او باید تلاش مضاعفی کنند تا بتوانند روی کلمات تمرکز کنند. به همین دلیل، کودک به طور ناخودآگاه از هر فعالیتی که نیاز به تمرکز بینایی نزدیک داشته باشد، فرار می کند. پس اگر فرزند شما به بهانه های مختلف از زیر بار خواندن یک داستان کوتاه یا نوشتن تکالیفش شانه خالی می کند، قبل از اینکه برچسب “تنبل” به او بزنید، از خودتان بپرسید آیا این کار برای او “لذت بخش” است یا “عذاب آور”؟
معاینه چشم در مدرسه کافی نیست! یک فکر اساسی بکنید
یکی از بزرگ ترین اشتباهاتی که ما والدین مرتکب می شویم، تکیه کردن به طرح های غربالگری بینایی در مدارس است. این طرح ها که معمولاً در کلاس اول دبستان انجام می شوند، قدم مثبتی هستند، اما به هیچ وجه کافی نیستند. باید بدانید که این غربالگری ها یک معاینه کامل چشم نیستند و فقط یک بخش کوچک از توانایی بینایی فرزند شما را می سنجند.
تفاوت غربالگری مدرسه با معاینه کامل چشم چیست؟
-
غربالگری مدرسه: یک آزمون ساده و سریع
- توضیح مفصل: در طرح سنجش بینایی مدارس، معمولاً از کودک خواسته می شود در فاصله ای مشخص بایستد و حروفی را از روی یک تابلو بخواند (چیزی شبیه به تابلوی معروف E). این کار فقط یک چیز را می سنجد: تیزبینی از راه دور. یعنی آیا کودک می تواند تخته سیاه کلاس را واضح ببیند یا نه. این آزمون بسیاری از مشکلات و مهارت های حیاتی دیگر را که برای درس خواندن ضروری هستند، کاملاً نادیده می گیرد. مشکلاتی مانند دوربینی (که اتفاقاً در کودکان شایع است و باعث خستگی شدید هنگام مطالعه می شود)، آستیگماتیسم خفیف، و از همه مهم تر، مشکلات عملکردی بینایی. کودکی ممکن است بتواند حروف روی تابلو را از فاصله ۶ متری به خوبی بخواند و در غربالگری قبول شود، اما همان کودک شاید نتواند روی کلمات کتابش برای ۵ دقیقه متمرکز بماند.
-
معاینه کامل چشم: بررسی جامع و تخصصی
- توضیح مفصل: یک معاینه کامل چشم که توسط اپتومتریست (بینایی سنج) یا چشم پزشک انجام می شود، یک دنیای متفاوت است. در این معاینه، علاوه بر تیزبینی از راه دور، ده ها فاکتور دیگر با استفاده از دستگاه های تخصصی بررسی می شوند. این موارد شامل:
- بررسی عیوب انکساری: متخصص با استفاده از قطره های مخصوص، عضله تطابق چشم کودک را موقتاً فلج می کند تا نمره دقیق چشم او (نزدیک بینی، دوربینی و آستیگماتیسم) بدون هیچ خطایی مشخص شود. این کاری است که در مدرسه هرگز انجام نمی شود.
- ارزیابی سلامت چشم: متخصص با دستگاه های بزرگ نمایی، بخش های مختلف چشم از قرنیه و عدسی گرفته تا شبکیه و عصب بینایی را بررسی می کند تا از سلامت کامل آن ها مطمئن شود.
- سنجش مهارت های عملکردی: این مهم ترین بخش برای یادگیری است. متخصص بررسی می کند که آیا دو چشم کودک به خوبی با هم هماهنگ هستند (Binocularity)؟ آیا می توانند به راحتی روی یک هدف نزدیک مانند کتاب تمرکز کنند (Focusing)؟ و آیا می توانند یک خط نوشته را به نرمی و بدون پرش دنبال کنند (Tracking)؟ این ها مهارت هایی هستند که ضعف در آن ها مستقیماً باعث افت تحصیلی می شود و در غربالگری مدرسه اصلاً قابل تشخیص نیستند.
بنابراین، به جای اینکه منتظر نتایج سنجش مدرسه بمانید، بهتر است خودتان پیش قدم شوید و قبل از شروع کلاس اول، یا هر زمان که به وجود مشکلی شک کردید، فرزندتان را برای یک معاینه کامل چشم نزد یک متخصص ببرید. این کار یک سرمایه گذاری برای آینده تحصیلی و شغلی اوست.